TRAZOS FORMAIS

Desde o punto de vista estético, sobresae o conceptismo como tendencia xeral, estudado por Collard (1967), García Berrio para Italia e España (1968) e Blanco (1992), entre outros. A explicación do concepto reclama protagonismo para o teórico español por excelencia, Baltasar Gracián e a súa Agudeza y arte de ingenio, onde Góngora se erixe como modelo de poeta conceptista. Destérrase así a idea tradicional da estrita oposición entre o conceptismo de Quevedo e o «culteranismo» de Góngora. 

Esta cuestión mereceu recentes achegas que matizan estudos previos, como as de Rey (2017 e 2020) sobre Góngora, Quevedo e o que denomina os «límites do conceptismo». Pola súa banda, a tendencia cultista procedente de etapas previas e exacerbada por Góngora, estendeuse imparable dentro e fóra de España, mesmo no espazo do púlpito e a predicación. 

A controversia ao redor da nova poesía e as reflexións estéticas obrigan a ocuparse dunha distinción capital, manifesta en textos centrais como o Libro de la erudición poética de Carrillo (1611) ou o Discurso poético (1624) de Jáuregui: a escuridade verbal, fronte á dificultade conceptual ou de ideas. 

Dicía Borges que a literatura barroca se interesaba menos na expresión dun sentimento que na fabricación de estruturas que buscaban o asombro. Cos necesarios matices sobre o presunto desinterese cara á expresión do sentimento, a lírica barroca foi, en efecto, espazo idóneo para as máis agudas expresións do enxeño poético, nacidas da procura da admiratio no lector.

O conceptismo, tendencia xeral
Escuridade verbal, dificultade conceptual ou de ideas
Textos para o comentario na aula:
  • Baltasar Gracián e a súa noción de concepto: selección de Agudeza y arte de ingenio (II, I, 55)
  • Carrillo, fragmento do Libro de erudición poética (1611) 
  • Jáuregui, fragmento do Discurso poético (1623)

Imaxe da portada orixinal da obra de Baltasar Gracián.

Portada da obra Arte de ingenio, tratado de la agudeza de Gracián