PRESENTACIÓN
A presente unidade didáctica sobre os trazos xerais da lírica barroca é a primeira das cinco incluídas na materia obrigatoria Literatura española do século XVII: poesía
Estuda de xeito exhaustivo as principais tendencias, xéneros, temas e autores da lírica española do século XVII, cunha especial atención ao período comprendido entre 1580 e 1650, e ás obras de tres grandes poetas da época:
Luis de Góngora

Lope de Vega

Francisco de Quevedo

Ten seis créditos ECTS e impártese no terceiro curso do Grao en Lingua e Literatura Españolas da Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela. A materia inclúese tamén no Minor en Lingua e Literatura Españolas, que poden cursar os estudantes dos Graos en Filoloxía Clásica, Lingua e Literatura Galegas, Lingua e Literatura Inglesas e Lingua e Literatura Modernas.
Cómpre entender o seu sentido no contexto das once materias obrigatorias que abranguen a historia da produción literaria en lingua castelá.
Cun obxectivo didáctico, o plan de estudos delimítaas a partir de criterios cronolóxicos, de xénero literario e xeográficos: malia a súa evidente relación, faise unha distinción entre a literatura española e a hispanoamericana. No caso desta materia, forma parte do grupo que analiza a literatura española clásica e os seus fundamentos. Ao longo dos tres primeiros cursos do grao, proporciona as bases para o estudo, o comentario e a análise da historia da literatura española dende a súa orixe ata o Século de Ouro.
Literatura española do século XVII: poesía permite aos estudantes afondar nos contidos doutra materia impartida no primeiro curso do grao: Introdución á historia da literatura española.
Cando o alumnado se matricula nela, cursou previamente tamén as dúas materias centradas na literatura medieval e na poesía renacentista, e tamén Literatura española do século XVI: prosa e teatro. Así, o proceso de aprendizaxe desenvólvese sobre a base do coñecemento xa adquirido sobre os seus directos antecedentes: o máis afastado pero aínda vixente en certa medida, as creacións da Idade Media; e o máis próximo, a literatura do Renacemento.
Porén, a relación máis estreita establécese con Literatura española do século XVII: teatro e prosa, que inicia o estudo panorámico do chamado Século de Ouro coa produción narrativa e dramática, no segundo curso do grao. Non se poden esquecer os vínculos que existen entre esta materia e Literatura hispanoamericana ata o século XIX, tamén do terceiro curso, que trata na súa primeira parte sobre a literatura colonial, con especial atención á poesía de enxeños barrocos como Juana Inés de la Cruz.
Pódese afirmar que a materia posúe un especial relevo no Grao en Lingua e Literatura Españolas por diferentes razóns:
- A importancia das obras e autores estudados, durante a etapa máis brillante da historia da literatura española.
- O seu valor instrumental, xa que a súa dificultade esixe o uso de ferramentas esenciais de análise dos textos literarios que son de utilidade ao longo do grao.
- A súa vinculación ao resto de materias do plan de estudos, que, entendidas no seu conxunto, ofrecen aos estudantes unha ampla e fonda formación en literatura española. Pódese engadir que os cambios ocorridos neste período histórico en todos os xéneros literarios (a prosa, o teatro e a lírica) marcaron o devir da literatura nos séculos seguintes. Esta lírica transformou a lingua poética e marcou un fito na historia deste xénero nos países de fala hispana, con impacto dentro e fóra de España e ata a actualidade.
Duración
A Unidade I, programada cunha duración aproximada de catro semanas e doce horas presenciais, afonda nos trazos da lírica barroca, debuxando as liñas mestras da época, un contexto imprescindible para comprender as creacións poéticas das principais figuras.
A análise das canles de transmisión da poesía, as tradicións que conflúen na época xustificando os diferentes xéneros vixentes, os temas e motivos esenciais, os distintos grupos poéticos que cabe establecer con criterios cronolóxicos, xeográficos e estilísticos, pero tamén as tendencias estéticas fundamentais, resulta indispensable na formación do alumnado en Lingua e Literatura Españolas.
Pola súa condición de introdución xeral, ten unha importancia crucial para que os estudantes adquiran os coñecementos e as estratexias fundamentais para entender a lírica barroca.
Todos os contidos desenvolvidos nesta unidade aplícanse nas sucesivas:
Difusión
A información sobre a difusión manuscrita e impresa, da poesía barroca permite comprender a diferente actitude que os poetas teñen ante a divulgación dos seus versos e tamén a recepción dos mesmos, no mesmo século XVII e nos seguintes.
Tradicións
O coñecemento sobre as tradicións (clásica, italiana, castelá) desvela a longa vixencia dos distintos xéneros, aínda que transformados.
Grupos poéticos
Os datos sobre os distintos grupos de escritores debuxan un contexto para a actividade dos tres autores centrais do temario, e proporciona ademais unha idea axustada sobre a multitude de escritores, moitos de gran valía, que completan o panorama do éxito dos máis afamados.
O conceptismo
As explicacións sobre o estilo predominante, o conceptismo, e a aposta da «nova poesía» de Góngora pola intensificación da vertente poética cultista preparan o camiño para unha mellor comprensión das batallas literarias que se libraron no Barroco, en particular a chamada polémica gongorina, a máis intensa e prolongada na historia da literatura española.
Se botamos unha rápida ollada ás unidades sucesivas da materia, a seguinte aborda as preceptivas poéticas, que propoñen unhas normas tradicionais de cuño netamente neoaristotélico, que coliden coa realidade innovadora dos xéneros e as obras líricas escritas no Barroco. Constátase así o divorcio que se produce entre a teoría e a práctica da literatura, que favorece un ambiente polémico e a eclosión de escritos nos que albiscamos indicios dunha crítica literaria incipiente.
O estudo dos principais textos da polémica gongorina completa unha parte que conduce, nunha estrita continuidade e relación, á análise da poesía de Luis de Góngora na terceira unidade. Tras ela, noutras dúas unidades distintas, preséntase a obra destacable de Lope de Vega e Quevedo, este último como peche do panorama da lírica barroca.