POLÉMICAS LITERARIAS: ESTÉTICA E RIVALIDADE
As batallas literarias constitúen o elemento distintivo do período. Son máis intensas ca as do século XVI e teñen máis repercusión.
Os debates sobre a comedia e a nova poesía son unha réplica das polémicas italianas do XVI. Os enfrontamentos combinan os criterios estéticos ou ideolóxicos coa rivalidade nun mesmo campo literario. A iso engádese a competencia entre autores rivais nun mesmo ámbito, nun xénero:
- Alemán, Cervantes e Lope, sobre a narrativa.
- As propostas dramáticas de Lope, fronte a Cervantes e Juan de la Cueva.
- Lope e Quevedo, ante a poesía cultista de Góngora.
No ámbito da lírica, prodúcense críticas diversas, máis ou menos amigables, contra a poesía gongorina:
- Desde o ámbito da cultura académica e os humanistas (Pedro de Valencia).
- Os preceptistas cunha idea normativa da poesía (Cascales).
- Os poetas e teóricos da academia culta e erudita sevillana (Jáuregui).
- A contorna cortesá na que primaba a importancia do concepto e o pensamento (Quevedo).
- Os defensores da tradición española inscritos nun ámbito «profesional», que busca o favor do público ou o poderoso (Lope de Vega).
Os discursos a favor da nova poesía tentan demostrar a súa ortodoxia e impugnan as acusacións con comentarios, panexíricos, defensas e ilustracións.
Valencia, Díaz de Rivas ou Salcedo Coronel, entre outros, rexeitan os argumentos que exclúen as Soledades do ámbito clásico, reiterados nas distintas impugnacións: escuridade, novidade, falta de decoro, inutilidade.
No terreo da narrativa, prodúcese unha pugna por impor o modelo dominante:
Un exemplo de relevo é o de Cervantes ante a prosa idealista e a erudición libresca de Lope, ademais da rivalidade ao redor do modelo da novela curta. No teatro, o éxito indiscutible de Lope limitou o debate.
Polémica ao redor da nova poesía
No que incumbe á polémica ao redor da nova poesía, Góngora difundiu os seus poemas maiores, o Polifemo e as Soledades, en 1613, provocando un notable cambio no rumbo da poesía española.

Fábula de Polifemo y Galatea, de Góngora
Protagoniza así unha das máis intensas polémicas literarias, a máis importante da historia da nosa poesía, como sinalaron diversos críticos. O debate suscitado xera un amplo conxunto de textos, de moi diferente índole e extensión.
Existen distintas clasificacións posibles dos documentos relacionados coa polémica, que está editando dixitalmente o proxecto de investigación OBVIL, da Universidade da Sorbona.
Pareceres
- Pedro de Valencia (Carta).
- Francisco Fernández de Córdoba, abade de Rute (Parecer, Examen del Antídoto o Apología de las Soledades).
Ataques e réplicas
- Jáuregui (Antídoto, 1616; Discurso poético, 1624).
- Cascales (Cartas filológicas, 1634).
- Angulo y Pulgar (Epístolas satisfactorias, 1635).
- Espinosa Medrano (Apologético, 1662).
Comentarios verso a verso
- Díaz de Rivas (Comentarios do Polifemo e as Soledades e Discursos apologéticos).
- Pellicer (Polifemo comentado, 1629; Soledades comentadas, 1636).
- Salcedo Coronel (Polifemo, 1629; Soledades, 1636; Sonetos, 1645; Canciones e Panegírico, 1648).
Inimizades e amizades
- Lope de Vega, Quevedo.
- Villamediana, Paravicino, entre outros.
Criterios de clasificación
Roses Lozano usa varios criterios e establece dez grupos:
- Os pareceres.
- A difusión ampla de Soledad primera, con Advertencias de Andrés de Almansa y Mendoza e Silva de Manuel Ponce.
- A polémica epistolar nos círculos de Lope e Góngora.
- O Antídoto e as súas respostas; a polémica epistolar entre Cascales e Francisco do Villar.
- A polémica entre Juan de Jáuregui e Pedro Díaz de Ribas.
- Os documentos tardíos da polémica.
- Os comentaristas das Soledades.
- A polémica entre Faria e Sousa e Espinosa Medrano.
Pérez Lasheras establece dous grandes apartados.
- En primeiro lugar, os textos motivados pola aparición do Polifemo e as Soledades: pareceres solicitados por Góngora antes de facer públicos os poemas; textos de crítica aos poemas (detractores); textos en defensa dos poemas; e textos que son comentarios aos poemas.
- En segundo lugar, os textos que analizan outros poemas gongorinos: comentarios dos sonetos e outras obras de arte maior; comentarios doutras obras de arte menor; noticias soltas sobre determinadas cuestións; e outros textos.
Robert Jammes establece unha clasificación cronolóxica dos testemuños, un total de 65 documentos, no catálogo de textos da polémica gongorina da súa edición das Soledades. Abarcan desde o Parecer de Pedro de Valencia, datado en 30 de xullo de 1613, ata a Lira de Melpómene de Enrique Vaca de Alfaro Gómez, datada en 1666.
Estes textos revelan trazos rechamantes desta polémica: a extraordinaria duración da mesma, que abarcou máis de 50 anos e permaneceu candente mesmo tras o falecemento do cordobés; a notable heteroxeneidade dos textos no debate: cartas, pareceres, poemas satíricos, comentarios, etc.; e a dificultade para establecer relacións e pór en diálogo ese «maremagnum de textos» ou esa «babel de opinións», como foi cualificado.
Dentro deles, destaca un grupo significativo: as respostas a un dos textos máis importantes, o Antídoto de Jáuregui.
A difusión do Antídoto contra a pestilente poesía de las Soledades, aplicado a su autor para defenderse de sí mismo, supón un fito fundamental da polémica gongorina: marca un antes e un despois na mesma.
Ata o momento da súa aparición, amigos e inimigos de Góngora limitáronse a expor argumentos teóricos: escuridade, xénero, voces «peregrinas», tropos, hipérbatos, hipérboles, etc.
Jáuregui vai máis aló: mantén un contacto directo co texto das Soledades, ao que recorre para poñer exemplos nos seus argumentos, sempre negativos e, en moitas ocasións, excesivos, utilizando grandes doses de humor que amenizan a súa lectura.
Textos para o comentario na aula:
-
Clasificación de textos de la polémica.
-
Antoloxía da polémica gongorina.
-
Parecer de don Francisco de Córdoba acerca de las Soledades a instancia de su autor.
-
Advertencias de Andrés de Almansa y Mendoza, para inteligencia de las Soledades de don Luis de Góngora.
-
Epístolas de Lope de Vega en La Filomena, en torno a la nueva poesía.
-
De un amigo de D. Luis de Góngora que le escribió acerca de sus Soledades.
-
Carta de don Luis de Góngora en respuesta de la que le escribieron.
-
Cartas filológicas de Cascales. Epístola VIII. Al licenciado Luis Tribaldo de Toledo. Sobre la obscuridad del «Polifemo» y «Soledades» de Don Luis de Góngora.