POÉTICAS NO SÉCULO XVII

Alonso López Pinciano

Entre os autores de poéticas xerais, cómpre salientar a figura de Alonso López Pinciano, a máis destacada. 

Naceu cara a 1547 e morreu despois de 1627. A súa obra máis importante é a Filosofía antigua poética, constituída por 13 epístolas dirixidas a don Gabriel, nas cales Pinciano refire a conversación con Hugo e Fadrique sobre cuestións literarias. Don Gabriel fai un resumo final do esencial de cada diálogo. É unha obra de inspiración aristotélica e horaciana. Ocúpase da doutrina da imitación. Expón a finalidade moral da arte e defende o deleite.

Dentro dos xéneros, Pinciano ocúpase da traxedia, a comedia e a épica. Diferencia traxedia e épica pola condición moral dos personaxes. Propugna a unidade de acción, non menciona a de lugar e estima que a obra debe abarcar un período máximo de 24 horas. Aborda cuestións secundarias como reflexións sobre actores e espectadores, e tamén comentarios desfavorables ao teatro relixioso de efectos.

No que incumbe ao estilo, é interesante sinalar a súa moderada defensa da escuridade e o seu eloxio do hipérbato.

Luis Alfonso de Carvallo

Luis Alfonso de Carvallo publica Cisne de Apolo (1602), unha poética de carácter platónico. A obra constrúese cunha estrutura en catro diálogos: Diálogo I, sobre o fenómeno poético; Diálogo II, a finalidade da poesía: ensinar e deleitar, versificación castelá; Diálogo III, a disposición; Diálogo IV, propostas de Huarte de San Juan aplicadas ao natural do poeta.

Bartolomé Jiménez Patón

En canto a Bartolomé Jiménez Patón (1569-1640), a súa obra máis famosa é Elocuencia española en arte (1604), que se converteu en Mercurius trimegistus (1621) uns anos despois. É unha retórica en lingua vulgar, dedicada a autores españois, de quen toma abundantes exemplos. 

Jiménez Patón pretendeu aplicar a retórica clásica a poetas e prosistas españois. O seu autor predilecto é Lope de Vega. Suponse que a palabra «culteranismo» introduciuna este teórico para aludir despectivamente aos poetas gongorinos.

Pintura do humanista, gramático e retórico español.

 Retrato de Patón.

Imagen recuperada en: https://almedina.es/1569-1640/ 

Francisco Cascales

Francisco Cascales, autor de Tablas poéticas (1617), utiliza como modelos a Aristóteles e Horacio. 

Entre os antecedentes da organización da súa obra pódense mencionar as táboas romanas e alfonsíes. A obra segue un esquema dialogado con intervencións de Pierio e Castalio. 

Nas táboas I-V trata sobre cuestións xerais: teorías aristotélicas, horacianas e italianas, imitación e verosimilitude, poesía e historia, poesía e verso; nas táboas VI-X, sobre as especies da composición poética (épica, lírica e dramática). As Tablas poéticas consisten en dez diálogos entre Pierio e Castalio; o décimo atende á poesía lírica. 

Francisco Cascales escribiu tamén as Cartas filológicas (1634), un total de trinta cartas, referidas a tres décadas. Algunhas delas teñen grande interese polas súas ideas literarias, sobre todo as que incumben ao conceptismo ou a poesía cultista: en concreto, expresa a súa oposición á escuridade de Góngora (I, 8-10), unha laudatio de Lope (II, 3), e ideas sobre o conceptismo (II, 9).

No que respecta ás poéticas sobre poesía en verso, Juan Díaz Rengifo escribiu Arte poética española (1592), actuando como compilador e adaptador dos preceptistas italianos a propósito dos conceptos de natura et ars, o real e o posible, e a materia da poesía.

Luis Carrillo y Sotomayor

Pola súa banda, Luis Carrillo y Sotomayor (1582-1610), no Libro de la erudición poética (1613) trata sobre a dificultade, aspecto que cómpre interpretar no seo da polémica sobre a nova poesía de Góngora. O Libro de la erudición poética publicouse, póstumamente, coa segunda edición das súas poesías, en 1613. 

Nel defende a dificultade, porque considera que a poesía non é para o vulgo. O título completo do libro é significativo: Libro de la erudición poética , o lanzas de las musas contra los indoctos, desterrados del amparo de su deidad. Nel non propugna a procura deliberada da dificultade, pero acepta que tampouco se debe evitar cando o asunto o esixe.

Lámina desgastada que representa a portada desta obra.

Obras de Luis Carrillo y Sotomayor

Carrillo fala da lexítima escuridade que emana da ilustre poesía coas seguintes palabras: «lícito le será al poeta, y todo, diferente género de lenguaje que el ordinario y común, aunque cortesano y limado». A súa formulación reflicte unha certa moderación, pois afirma: «No pretendo yo, por cierto, ni nunca cupo en mi imaginación lugar a aprobar la oscuridad por buena: el mismo nombre lo indica, sus mismos efectos lo enseñan». Apunta así ao vicio retórico da escuridade. 

Asegura por outra banda que actuará con moderación e temperanza, evitando os vicios que procrean «la demasía de las figuras o ya el demasiado cuidado de la palabras o confusión dellas». Dificultade si, pero sen levala ao extremo. 

Sobre a finalidade do seu escrito, sinala: «y en lo que toca a mi discurso, el fin suyo y mío es probar, siendo vicio la oscuridad, como lo es no ser oscuro a lo que el vulgo da tal nombre», en referencia a que o iletrado pode xulgar como escuridade algo que non merece dito calificativo simplemente porque non o entende. 

Tales afirmacións están moi próximas da coñecida afirmación de Góngora: «Honra me ha causado hacerme oscuro a los ignorantes». Como interpretou a crítica, o libro de Carrillo pode considerarse o verdadeiro manifesto dun culteranismo nacente: e a primeira poética do Barroco exclusivamente inspirada nos principios da oscuridade, minoritarios.

Juan de Jáuregui

Finalmente, Juan de Jáuregui (1583-1641), no Discurso poético (1624), propón a defensa do concepto enxeñoso. Este texto adoita ser considerado un testemuño anticulterano. Acode á distinción res/verba para xustificar a dificultade proveniente da primeira e condenar a que procede da segunda. Defende, pois, unha poesía «perspicua», contra a frondosidade verbal de Góngora. 

Tal distinción entre contidos e palabras constitúe unha diferenza salientable respecto a Carrillo, se cadra a principal entrambos os autores. Neste caso atopamos unha nidia alusión á diferenza entre a dificultade conceptual, das ideas, e a escuridade verbal, que afecta ao plano da expresión, principio fundamental no debate arredor da «nova poesía» gongorina.

Retrato enmarcado e decorado con adornos e anxos

Retrato de Juan de Jáuregui

José Antonio González de Salas

As poéticas sobre teatro, pola súa banda, abordan a preceptiva aristotélica, en relación coa «comedia nova» do século XVII. José Antonio González de Salas (1588-1654) caracterízase por un aristotelismo flexible ante os logros da comedia nova, como se aprecia en Nueva idea de la tragedia antigua (1633). 

O título non reflicte exactamente o contido, que consiste nun comentario da poética de Aristóteles. Curiosamente, González de Salas defende a primacía da liberdade do escritor sobre os preceptos, de maneira que ningún principio posúe absoluta autoridade. Pero esa crenza na relatividade dos valores non parece transmitirse ao seu comentario de Aristóteles.

Outros autores

Outros nomes de relevo son:

  • José Pellicer, Idea de la comedia de Castilla (1635), na que se produce unha conciliación da preceptiva e práctica da comedia.
  • Lope de Vega e a súa Arte nuevo de hacer comedias (1609), antipreceptista respecto de Aristóteles, aínda que defende os preceptos da «comedia nova».
  • Bances Candamo, Teatro de los teatros.

Os nomes dos preceptistas máis salientables no período, así como os títulos e as datas de composición das súas obras, sintetízanse no esquema de contidos desta parte da materia que segue a continuación.

2.1. Poéticas xerais

Alonso López, Pinciano, Filosofía antigua poética (1596) 

Luis Alfonso de Carvallo, Cisne de Apolo (1602) 

Bartolomé Jiménez Patón, Elocuencia española en arte (1604), Mercurius trimegistus (1624) 

Francisco Cascales, Tablas poéticas (1617), Cartas filológicas (1634) 

Baltasar Gracián, Agudeza y arte de ingenio (1648)

2.2. Poéticas sobre poesía en verso

Juan Díaz Rengifo, Arte poética española (1592) 

Luis Carrillo y Sotomayor, Libro de la erudición poética (1613) 

Juan de Jáuregui, Discurso poético (1624)

2.3. Poéticas sobre teatro

Lope de Vega, Arte nuevo de hacer comedias (1609) 

José Antonio González de Salas, Nueva idea de la tragedia antigua (1633)

 José Pellicer, Idea de la comedia de Castilla (1635) 

Bances Candamo, Teatro de los teatros 

2.4. Textos para o comentario na aula

Fragmento de Filosofía antigua poética (Pinciano) 

Fragmento de Tablas poéticas (Cascales)

Imaxe do escritor no seu estudo pluma en man

Retrato de Baltasar Gracián