POEMAS DE METRO CASTELÁN: ROMANCES E LETRILLAS
Moriste, ninfa bella,
en edad floreciente,
que la muerte entre flores
se esconde, cual serpiente.
Os metros casteláns, romances e letrillas, condensan as liñas mestras da orixinalidade de Góngora. O poeta protagoniza o cambio de rumbo que se produce no ámbito do romance arredor de 1580, coa desaparición do chamado «romanceiro vello» e a irrupción do «novo». Un volume que simboliza moi ben esta transición é a Flor de varios romances nuevos y canciones, que publica en 1589, en Huesca, Pedro de Moncayo. Esta antoloxía, que evidencia o cambio, inclúe romances de Góngora e Lope de Vega, entre outros autores.
Os romances novos circulan sobre todo en pregos soltos, acompañados de música. Pero van deixando ese carácter fragmentario, e tamén a súa preferente vía oral con presenza da música, como se amosa xa no Romancero General de 1600: o romance adquire aquí de xeito definitivo a natureza de poesía escrita.
Nel difúndense xa máis de dúas ducias de romances gongorinos, que tamén teñen relevo nas Flores de poetas ilustres.
Temáticas
Góngora inaugura o século XVII alternando os romances burlescos, paródicos, como os que glosan o mito de Hero e Leandro, «Arrojose el mancebito» (1589) e «Aunque entiendo poco griego» (1610), cos serios e amorosos, por exemplo o dedicado a Angélica e Medoro, «En un pastoral albergue» (1602).
Empeza escribindo romances burlescos e amorosos, pero ábrese paulatinamente a outras temáticas: romances de cautivos, parodias dos mouriscos, pastorís e mitolóxicos, e de carácter antipetrarquista.
A lírica de Góngora acolle diversas modalidades temáticas de romances, apreciables nesta breve escolla:
- amoroso, «Las flores del romero».
- mitolóxico, «La ciudad de Babilonia».
- ariostesco: «En un pastoral albergue».
- de cautivos, «Amarrado al duro banco».
- mourisco, «Entre los sueltos caballos» e «En la fuerza de Almería».
- ou mesmo fúnebre-relixioso, «Moriste, ninfa bella».
Así mesmo, experimenta con formas menos comúns de romance, como o poema con estribillo «En los pinares de Júcar». No devandito cultivo temperán do romance teñen cabida tanto os versos de oito sílabas, como os de sete, seis ou menos, nos «romancillos», como «Las flores del romero».
Ademais da clara tendencia ao satírico e o burlesco, resulta peculiar a introdución da vida e a fala cotiás, por exemplo en «Hermana Marica».
A parte máis importante destas composicións abrangue entre os anos 1590 e 1610; entre 1580 e 1600 Góngora compón a metade dos seus romances, establecendo os seus temas máis importantes.
Pero o certo é que nunca deixou de escribilos, e algúns están datados xusto no final da súa vida. Xa a partir de 1620, cando sobresae a materia amorosa, os romances incorporan oscuras alusións mitolóxicas, complexas metáforas e analoxías e hipérbatos que creban a fluidez rítmica do octosílabo.
Portada do Romancero general publicado no ano 1600

A edición do Romancero general impresa en 1604

Al marido que es tan llano,
sin dar un maravedí,
que le hinche el alholí
su mujer cada verano,
si piensa que grano a grano
se lo llegan las hormigas,
cuatro higas.
Letrillas
No que atinxe ás letrillas, variante moderna dos villancicos medievais e renacentistas que consta dun estribillo que se repite regularmente, o corpus gongorino supera o medio cento de poemas.
Neste xénero o autor representa o cumio na época, e mesmo grandes inxenios como o propio Quevedo seguen a súa estela, aínda que con certas innovacións.
Métricamente son semellantes ao villancico e o zéjel, composicións baseadas na reiteración dun refrán obxecto de glosa. Adoitan partir dun villancico inicial, seguido por unha glosa con mudanza, enlace e volta. Neste esquema xeral Góngora introduce moitas particularidades. Case todas as súas letrillas teñen unha glosa de 6, 8 ou 10 versos (contando o estribillo).
Cómpre salientar a temática preferentemente burlesca e satírica, cuns límites difíciles de trazar, como se comproba nalgunhas das súas composicións máis coñecidas: «Que pida a un galán Minguilla», «Da bienes Fortuna», «Cada uno estornuda», «Ya de mi dulce instrumento» ou, na estela do tópico do carpe diem, «Que se nos va la Pascua, mozas». Destacan as sátiras «contra estados», cuxas estrofas denuncian diferentes tipos sociais ao tempo que contrastan as apariencias coa realidade.
