«FÁBULA DE POLIFEMO Y GALATEA» (1612)


Salamandria del Sol, vestido estrellas,

latiendo el can del cielo estaba cuando,

polvo el cabello, húmidas centellas,

si no ardientes aljófares sudando,

llegó Acis y, de ambas luces bellas

dulce occidente viendo al sueño blando

su boca dio y sus ojos cuanto pudo

al sonoro cristal, al cristal mudo.

O Polifemo, idilio de asunto ovidiano, difúndese a través dunha canle estritamente manuscrita na corte de Madrid, ao mesmo tempo que as Soledades, malia que a súa redacción pode ser previa, en 1612. 

O seu estilo latinizante non deixou indiferente a ninguén, e os argumentos enfrontados de partidarios e detractores xeraron a polémica literaria de maior trascendencia na historia da literatura.

Existe unha continuidade xenérica que afecta á materia poética, aos personaxes, á fábula e á métrica, pero o poema gongorino posúe unha arquitectura e un estilo sen precedentes.

Cadro de Galatea en presenza de Polifemo

Representación de Polifemo e Galatea

Fontes mitolóxicas

Existen diversas fontes clásicas que abordaron o tema de Polifemo e puideron deixar algunha pegada neste poema «maior» de Góngora: Homero na Odisea, o Polifemo de Eurípides, Teócrito coa figura do músico namorado e a fábula de Acis e Galatea de Ovidio incluida nas Metamorfoses, ademais de certos ecos de Virxilio na Eneida, nun característico procedemento de imitación composta

A estas versións grecolatinas engádense as achegas contemporáneas, nomeadamente en España e Italia, entre elas as de Carrillo y Sotomayor (Fábula de Acis y Galatea), Marino (L’Adone) ou Stigliani, que apenas deixan pegada ningunha no poema gongorino.

O Polifemo inspírase, polo tanto, nunha antiga e prolífica tradición mitolóxica. A versión do ciclope salvaxe atópase na Odisea, onde Homero narra a chegada de Ulises á caverna de Polifemo, quen pecha a gruta cunha pedra ao decatarse da presenza de intrusos.

Logo de que devore aos seus compañeiros, Ulises consegue embebedalo e cegalo cun pau en chamas, momento no que escapa da cova debaixo dun carneiro. Virxilio ofrece unha versión semellante no canto segundo da Eneida.

Pero existe outra versión salientable, con máis impacto na recreación de Góngora: a de Polifemo como músico e máis como namorado, que se remonta a Teócrito, no século III a. C. Segundo consta no idilio XI, o ciclope esquece coidar do seu gando, ocupado en cantar o seu amor a Galatea; ademais, caracterízase fachendoso da súa habilidade como músico e das súas riquezas.

Esta idea é, precisamente, a recollida por Ovidio nas súas Metamorfoses, XIII, 738-897, nas que Galatea se presenta namorada de Acis, o que provoca a súa morte, logo de que o ciclope o esmague cunha enorme rocha.

Góngora baseouse especialmente en Ovidio, como se comproba no argumento do poema. Non sucedera así no caso dos seus precedentes máis inmediatos: o poeta italiano Marino combina as versións de Homero, e Teócrito e Ovidio, no poema titulado L’Adone.

A proximidade respecto ao modelo ovidiano non impide a existencia de grandes diferenzas: o protagonismo e a amplificación do parlamento de Polifemo, a contraposición entre a beleza da ninfa e a monstrosidade do ciclope, e as escenas amorosas nunha natureza perfecta, artificiosa, que incorpora o poema gongorino. Ademais, prodúcense cambios na presenza da voz de Galatea, suplantada por unha terceira persoa.

Manuscrito original con la contraportada y primera págiana de esta fábula

Estrutura e argumento

Lámina dibujada a mano que representa esta escena de la obra de Góngora

Representación de Polifemo y Galatea

1-3 Dedicatoria ao duque de Niebla

  • 1-3 Dedicatoria ao duque de Niebla, para que escoite os seus versos.

4-12 Presentación de Polifemo

  • 4 Descrición de Sicilia.
  • 5-6 Descrición da caverna de Polifemo.
  • 7-12 Descrición do ciclope: o seu físico (7-8), as súas cacerías (9), o seu zurrón (10-11) e a súa zanfona (12).

12-22 Presentación de Galatea

  • 13-14 Descrición de Galatea, amada polo ciclope.
  • 15-17 Glauco e Palemón, namorados de Galatea.
  • 18-22 Segunda descrición de Sicilia (18-19), e referencia aos seus habitantes, namorados de Galatea (20-22)

23-42 Presentación de Acis. Encontro con Galatea

  • 23-24 Acis atopa a Galatea durmida.
  • 25 Descrición de Acis.
  • 26-29 Acis deixa unha ofrenda a Galatea e desaparece.
  • 30-31 Amor dispáralle unha frecha dourada a Galatea, para que se renda ao amor.
  • 32-35 Galatea, namorada, atopa a Acis, que semella durmido.
  • 36 Galatea bebe o «veleno» do amor.
  • 37-42 Acis finxe despertar e intenta seducir a Galatea. Primeiro bico.

43-45 e 46-58 Preludio e canto de amor de Polifemo

  • Polifemo alardea da súa riqueza (49-50), a súa liñaxe (51) e a súa estatura (52-53). Enumera probas de que o seu amor por Galatea mudouno: voltouse bo, ata o punto de acoller a un náufrago xenovés, quen lle regalou un arco de marfil que ofrece a Galatea (54-58).

 59-63 Desenlace

  • 59-60 Polifemo interrompe o seu canto, fai escapar a unhas cabras e asusta aos amantes, que inician a súa fuxida cara ao mar.
  • 61-62 Cando os atopa, o ciclope lanza unha rocha contra Acis e esmágao.
  • 63 O sangue e os ósos de Acis convértense en auga e chegan ao mar.



Métrica e estilo

Trátase dun poema narrativo-descriptivo. A métrica elixida é a oitava real, que garda relación coas églogas de Garcilaso, consonte a materia elevada, mitolóxica. 

A maioría das sesenta e tres estrofas configura unha unidade semántica ou sintáctica. Existe unha acusada tendencia á bimembración nas oitavas, cunha estrutura rítmica dual. 

Góngora empregou con asiduidade este recurso, especialmente no Polifemo, onde a simetría adoita servir para o peche enfático das estrofas, que conclúen así cun pareado final que acentúa o ton sentencioso. 

Ao usual sentido completo que proporcionan as oitavas, engádese este remate con versos bimembres en numerosas ocasións, co que se remarca o final de cada oitava.

Abundan nesta fábula a descrición e as metáforas, e en particular o estilo latinizante, baseado nunha serie de recursos característicos entre os que cómpre salientar o hipérbato.