AS «SOLEDADES»


Del océano, pues, antes sorbido,

y luego vomitado

no lejos de un escollo coronado

de sendos juncos, de calientes plumas,

alga todo y espumas,

halló hospitalidad donde halló nido

de Júpiter el ave.

Non é posible saber a data exacta de composición. Dedúcese que a primeira Soledad se escribe entre finais de 1612 e principios de 1613, xa que lla manda nunha primeira redacción a Pedro de Valencia en maio deste último ano.

A escritura da segunda produciríase no outono seguinte, como se deduce do «parecer» do Abad de Rute, quen se refire ás dúas Soledades ao principio de 1614.

O criterio de ambos os dous eruditos, e a opinión doutros amigos, serviron para modelar a versión definitiva.

As Soledades son o poema extenso que máis estimulou a polémica arredor do estilo cultista. Compostas na mesma época que o Polifemo, foron distribuidas canda el no mundo cortesán, entre eruditos e escritores, tamén de xeito manuscrito.

O poema caracterízase pola súa novidade total:

  • O xénero carece de equivalencia exacta entre os precedentes.
  • O emprego da silva favorece a extensión e tamén o xogo coas rimas.
  • O léxico multiplícase en rexistros diversos.
  • A sintaxe adáptase ao fluír continuo da silva, sen pausas estróficas.
  • O argumento é orixinal, a diferenza do que sucede no Polifemo.

Góngora promove unha ruptura xenérica entre o heroico e o lírico, desenvolvendo nun estilo moi elevado, cultista, un tema humilde.

Métrica e estilo

Unha das principais novidades, e tamén unha das razóns da extraordinaria dificultade do poema, consiste no uso dunha nova forma métrica, a máis flexible e próxima ao verso libre: a silva. Caracterizada pola combinación discrecional de versos heptasílabos e endecasílabos, rimados tamén con liberdade, e pola súa extensión ilimitada, constitúe a principal e case única innovación métrica da lírica barroca.

A inexistencia de pausas estróficas favorece unha maior lonxitude dos períodos sintácticos, dificultade que se acentúa polo uso de certos recursos, en particular a anástrofe e o hipérbato.

Non se pode falar dun único estilo, senón de pluralidade estilística, aínda que cómpre salientar, polo seu relevo, o chamado estilo latinizante, caracterizado polo uso de diferentes tipos de cultismos, en particular o hipérbato. A abundancia de perífrases, metáforas, imaxes, analoxías pictóricas e as series enumerativas constitúen algúns dos recursos máis salientables da técnica descritiva.

A linguaxe poética das Soledades, censurada por adversarios como Juan de Jáuregui, pero tamén mesmo por amigos de Góngora como Pedro de Valencia e o Abad de Rute, está pautada pola presenza de cultismos constantes, e tamén termos asociados indisolublemente á súa expresión literaria: cerúleo, émulo, luciente, purpúreo, solicitar, turba. Os grupos correlativos e o uso do acusativo grego cos participios vestido e calzado constitúen outras das súas máis características marcas de estilo.

Desde a difusión da obra en 1613, defensores e detractores coincidiron ao sinalar algúns trazos tan rechamantes como denostados: o uso de palabras «peregrinas», tomadas do latín, o grego ou o italiano; o abuso de construccións estrañas, como o hipérbato e o acusativo grego; a complexidade e extraordinaria lonxitude dos períodos; o exceso de tropos e figuras; e, finalmente, unha escuridade ás veces insuperable a consecuencia da acumulación dos mencionados recursos.

Fotografía da contraportada e primeira páxina da obra de Luis de Góngora.

Hipótese de catro "soledades"

Exemplo de portada de Soledades, de Góngora.

Existe a hipótese de que Góngora proxectaba escribir un total de catro «soledades», baseada nas declaracións de tres intelectuais da época: Díaz de Rivas, o Abad de Rute e Pellicer. 

Pero só se conservan dúas: a primeira, integrada por 1.091 versos; e a segunda, por 979 versos e inconclusa. Non se coñece a razón pola cal o proxecto, cuxo tema xira arredor dos «pasos dun peregrino na soidade» que vai descubrindo o mundo, ficou inacabado.

O Abad de Rute afirmou que tiñan máis dunha parte, «pois divídense en catro». Segundo a hipótese de Díaz de Rivas, Góngora ideaba catro co seguinte contido e protagonistas: 

  • A primeira, adicada aos «campos» e protagonizada por pastores.
  • A segunda, «das ribeiras», por pescadores.
  • A terceira, «das selvas».
  • E a cuarta e derradeira, centrada no «ermo».

Mantendo o devandito número, Pellicer considerou que o propósito de Góngora consistira en simbolizar as catro idades do home, ofrecendo unha interpretación alegórica: «na primeira, a xuventude, con amores, prados, xogos, vodas e ledicias; na segunda, a adolescencia, con pescas, cetrería, navegacións; na terceira, a virilidade, con monterías, cazas, prudencia [...]; na cuarta, a senectude, e alí política e goberno».

Contido narrativo

O marco narrativo xeral no que se insiren as andanzas do peregrino é a descrición idealizada do mundo rústico e a natureza. Pódese propor que o tema central do poema é a loanza de aldea (e menosprezo de corte), tópico abundante na poesía española do Século de Ouro, que Góngora desenvolve nun dobre plano, ético e estético.

Aínda que unha parte da crítica subliñou a inexistencia de contido narrativo, non faltan defensas da súa «trama novelesca», que, malia non resultar directa nin clara, tería como obxectivo a revelación das peripecias sentimentais do peregrino. 

Segundo estas últimas opinións, a dispositio das Soledades non tería menor relevo nin grao de elaboración que a súa elocutio. 

Pódese afirmar que existe un tenue fío narrativo, con ocasionais articulacións do tempo e do espacio, se cadra disimuladas de xeito voluntario. Ao estar inconclusos os poemas, transmiten a impresión dunha sucesión de pinturas pastorís, cunha voda rural e escenas de pesca e cetrería unidas só pola presenza do peregrino solitario, aflixido pola súa desventura amorosa.

Como explicaba o erudito Díaz de Rivas, referíndose aos versos cos que se inicia o poema, o argumento consiste nos «pasos dun peregrino na soidade». O peregrino, personaxe «errante» que protagoniza este percorrido, «é o firme tronco da fábula, en quen se apoian as demais circunstancias dela, a quen intitulou Soledades polo lugar onde sucederon»

Segundo a caracterización que vai asomando de xeito intermitente, non está lonxe do perfil idealizado dos protagonistas das ficcións novelescas: xove, nobre, fermoso e namorado. O rexeitamento da súa amada provoca o seu exilio, logo de ter vivido na Corte.

 A Soledad primeira

A Soledad primeira presenta a un rapaz que se salva dun naufraxio, logo de ser desprezado pola muller. Acollido por uns cabreiros, pasa a noite con eles. Pola mañá, recreándose na contemplación dunha paisaxe e un baile, atopa un grupo de montañeses.

O máis vello e culto lembra ao seu fillo morto cando coñece ao náufrago, o que lle permite pronunciar unha invectiva contra a navegación cobizosa. Despois, o vello invita ao peregrino a asistir ás vodas; durante o camiño polo bosque, tecen grilandas e cantan mentras seguen o cauce dun regato.

Os montañeses retíranse a durmir e, cando amence, o náufrago é presentado aos noivos. O encontro con eles faille evocar á amada desdeñosa. Os labregos entoan unha canción, de xeito alterno entre dous coros, durante a cerimonia. A continuación celébrase un banquete de vodas. Xa pola tarde, os mozos compiten en xogos atléticos e, cando chega o anoitecer, acompañan aos noivos ao seu fogar.

Soledad Segunda 

Sen que exista interrupción temporal algunha, a segunda Soledad comeza ao día seguinte da voda, que se corresponde coa cuarta xornada do relato. O peregrino despídese dun grupo de pescadores que se embarcan, mentres el se sitúa nunha chalana e contempla como dous homes recollen as redes. Con tristura, evoca o naufraxio e o fracaso amoroso, desexando a morte no mar para rematar a súa vida errante. Coñece á familia dos dous pescadores, que vive da pesca e a agricultura nunha agradable medianía. Logo da comida, o peregrino louva a felicidade da súa vida, o que permite o relato demorado do pai ancián dos pescadores.

O canto amebeo de dous personaxes namorados remata a cuarta xornada. Ao día seguinte, o peregrino despídese e embárcase cos dous pescadores, un traxecto no que descobren un palacio antigo do que saen cazadores cabalgando corceis andaluces. Logo da descrición dunha escena de caza con falcóns, os pescadores seguen os pasos dos cazadores ata chegar a unha aldea moi pobre, momento no que se interrompe o poema.