LOPE FRONTE A GÓNGORA
Lope é un defensor do concepto español, combinado co ornato italiano. Propugna a claridade, pero a súa traxectoria evidencia a oscilación entre estilos, fenómeno que exemplifica o poema épico La Gatomaquia, que combina a típica «sinxeleza» lopesca coa dificultade gongorina.
Desde a difusión dos poemas «maiores» de Góngora, divulga numerosas críticas contra a nova poesía, pola súa intensificación dos recursos do ornato e a escuridade poética resultante, en particular a que se deriva da desorde sintáctica (hipérbato e anástrofe).
Lope introduce múltiples opinións sobre literatura, que van máis aló do contido «teórico» presente no Arte nuevo de hacer comedias, a propósito do xénero dramático, ou das súas ideas sobre literatura narrativa nas Novelas a Marcia Leonarda.
A cualificación de «poeta popular» non abonda para describir a Lope. Escritor de varios rexistros e estilos, cultiva os xéneros tradicionais (letras para cantar, redondilla, romance), pero tamén os cultos nas súas variadas manifestacións (sonetos, églogas, epístolas, cancións).
Lope de Vega e a súa crítica irónica a Góngora
Os seus textos mencionan acotío a Góngora, no apoxeo da polémica cultista e posteriormente. Adoita louvar irónicamente ao cordobés e criticar os desatinos dos seus seguidores.
As súas cartas persoais conteñen comentarios burlóns e despectivos sobre o creador da poesía cultista: «Tú no eres más que voz y, fuera de eso, nada».
Nunha carta atribuída e dirixida ao cordobés, describe Las Soledades como «un cuaderno de versos desiguales y consonancias erráticas» e califica o seu léxico de «jerigonza».
Con retranca, suxire a posible atribución falsa da obra ou a súa condición de broma, intentando persuadir ao autor para que non pretenda «alabanza por inventor de dificultar la construcción del romance». Amonesta ademais que as novidades só son boas «en cuanto tienen de útil, honroso y deleitable».
Noutra carta, tamén temperá e de autoría dubidosa, logo de referirse á «miscelánea cuatrilingüe» de Góngora, apunta xa algúns dos temas básicos da polémica cultista: a imposibilidade de escribir ben nunha lingua que non sexa a propia; a destrución das cualidades da poesía castelá, entre as cales se atopan a concisión das redondillas e a autonomía de sentido do hendecasílabo; e finalmente, a defensa dunha dificultade que proceda do contido e non da forma.

Retrato de Góngora
Sobre a dignidade da literatura latina, que Góngora pretendería emular, lembra Lope que «de ninguno de ellos [Cicerón e Virxilio] se ha dicho jamás que es intrincado y confuso, y de las Soledades lo dicen casi todos en general». Asegura que por ese motivo necesitaron «de comento» antes de darse a coñecer en público.
Nun escrito de 1621, un aparente eloxio inicial convértese nun vituperio: Góngora volta a escribir na súa lingua, cuando ésta se lle presenta en forma de visión, cunha figura desastrada e queixosa polo dano inflixido.
Un soneto vi de don Luis; agradome: escribe ya en lengua castellana, que dicen que se le apareció una noche, vestida de remiendos de diversos colores, y le dijo: «Hombre de Córdoba, mira cuál estoy por tu causa, los pies errantes, el rostro mentido, los ojos brillantes, las manos ministrantes, ostentando remiendos y emulando jirigonzas. Vuélvete a tus exordios; restitúyeme la llaneza de Herrera y Laso». Con la cual estupenda visión habla ya en nuestra lengua.
Nas obras literarias, velado baixo unha voz poética ou un narrador, a crítica non é tan directa: menciona a Góngora e louva, con ironía, o seu xenio literario; denuncia os males da poesía cultista, pero non o acusa directamente.
La Filomena
No volume titulado La Filomena, as referencias máis explícitas atópanse na Respuesta de Lope de Vega Carpio […] en razón de la nueva poesía. Neste texto diferencia as prácticas erradas dos seguidores de Góngora e as novidades por el introducidas, e expresa a súa admiración (irónica e finxida, ou se cadra sinceira) diante do seu xenio poético. Califica o seu enxeño como o «más raro y peregrino», equiparable aos de Séneca e Lucano.
Neste escrito, lembra as súas obras temperás «en aquel estilo puro» que imitaron os poetas do seu tempo pola súa «erudición y dulzura». Tamén eloxia o seu propósito posterior de «enriquecer el arte y aun la lengua con […] exornaciones y figuras». O problema deste grande enxeño equiparable a Sócrates, asegura, son os seus ignorantes seguidores.
Epístola séptima de La Circe
Na Epístola séptima de La Circe, dirixida a un indefinido «señor destos reinos», recoñece que «su ingenio es como el sol», aínda que cualifica o seu estilo «como las nubes», en alusión á escuridade.
Laurel de Apolo
No Laurel de Apolo usa o sarcasmo para deostar aos malos imitadores do «divino» Góngora. Lope aínda retoma a distinción entre Góngora e os seus seguidores preto do final, a través do personaxe de César en La Dorotea.
A obxección fundamental de Lope diante das novidades da poesía cultista é a escuridade expresiva, criticable porque procede da forma e non da materia tratada. Herrera trazara nidiamente esta distinción, nunha pasaxe na que equipara a claridade de Garcilaso coa de Virxilio. Trátase dun asunto central nas ideas literarias de Lope (reiterado en preceptivas clásicas, en Quevedo e máis en Jáuregui), vencellado á defensa da claridade da poesía tradicional castelá. Nesta obra tardía propón a Garcilaso como modelo, afirmando que o «poeta culto» é aquel que escribe con claridade:
Aquel poeta es culto que cultiva de suerte su poema que no deja cosa áspera ni escura […] A mí me parece que al nombre culto no puede haber etimología que mejor le venga que la limpieza y el despejo de la sentencia libre de la escuridad.
Respuesta de La Filomena
Na Respuesta de La Filomena relaciona este vicio retórico coa transposición ou hipérbato: Mena, Boscán, Garcilaso e Herrera propóñense como modelos dunha corrente poética contraposta na que se inscribe, precisamente, a poesía de Lope.
La Circe
No libro misceláneo titulado La Circe, dedicado a Olivares en servizo «de los que estiman la claridad y pureza de nuestra lengua, cuya gramática en algunos ingenios padece fuerza», reitera as devanditas ideas:
Con la sentencia quiero que me espante,
de dulce verso y locución vestida,
que no con la tiniebla extravagante. […]
Allí nos acusó de barbarismo
gente ciega vulgar, y que profana
lo que llamó Patón culteranismo.
Yo voy con la dotrina castellana, […]
por fácil senda, permitida y llana;
y tengo para mí que quien se aleja
de la opinión de ingenio tan divino,
la luz del sol por las tinieblas deja»
(Epístola cuarta, «A Francisco de Herrera Maldonado»).
¿Qué dirá de esa claridad castellana? […] Sin andar a buscar para cada verso tantas metáforas de metáforas […] Cosa que ha destruido gran parte de los ingenios de España, con tan lastimoso ejemplo que poeta insigne que, escribiendo en sus fuerzas naturales y lengua propia […] fue leído con general aplauso y, después que se pasó al culteranismo, lo perdió todo (Epístola séptima, «A un señor destos reinos»).
Lope «crítico» esgrime a «dotrina castellana» de Lope poeta para conxurar as tebras do estilo cultista.