OS ROMANCES
Dejas tu amado Gazul,
dejas tres años de amores,
y das la mano a Albenzaide,
que aun apenas le conoces.
Resulta moi difícil fixar un cómputo exacto ou mesmo aproximado do número de romances escritos por Lope: non hai problema de autoría no caso dos incluídos nos distintos volumes publicados polo escritor, pero a atribución é case imposible de establecer no caso dos que circularon anónimos en antoloxías diversas.
O romanceiro novo de finais do XVI caracterízase por unha anonimia xeral. Non obstante, estímase que é o autor mellor representado, con decenas de romances atribuíbles, na principal recompilación do Romancero general.
Tampouco resulta doado datar estes poemas, máis aló de certas ideas imprecisas: a prioridade dos romances mouriscos respecto aos pastorís e a posible redacción destes últimos sobre todo entre 1588 e 1595.
O romanceiro novo é unha fórmula literaria que acada rápido acomodo na peculiar sensibilidade social da época, na que a mentalidade cortesá promove ideais galantes e petrarquistas sobre a relación amorosa. A isto engádese a extraordinaria flexibilidade do romance, apto para materias diversas.
Autores naquel momento tan novos como Lope e Góngora lideran esta corrente a acaban converténdose nos máis importantes poetas líricos do período barroco. Xorde así unha notable produción lírica que consolida a distribución en cuartetas, a posible incorporación do estribillo e, non menos importante, a inspiración no romanceiro tradicional ou vello.
O romance considerábase unha manifestación relevante da poesía cha, da claridade castelá, do enxeño e a naturalidade españolas, concordantes coas ideas estéticas de Lope.
O seu éxito derívase da súa capacidade para propor a mestura do compoñente fantástico coas alusións ás relacións amorosas, o desdén das damas e as hiperbólicas penas dos amantes. Domina o xénero ao protagonizar unha das máis decisivas innovacións do romanceiro novo: a ficción autobiográfica.
Lope céntrase no xénero durante a súa etapa de xuventude, nas décadas finais do século XVI, e comeza a publicar os seus romances na transición entre séculos.
Rimas sacras
Logo dunha paréntese durante a primeira década do XVII, na que atende grandes proxectos editoriais, na segunda recupera o romance espiritual, cando está centrado na composición prioritaria de lírica sacra.
A presenza desta forma poética intensifícase nos anos finais, poñendo a proba con éxito a súa capacidade de adaptación.
En definitiva, transita así desde a materia mourisca e pastoril ata o romanceiro «filosófico», no que se insiren as «barquillas», pasando polo espiritual na etapa das Rimas sacras.
Os primeros versos líricos de Lope difúndense en 1584, cunha presenza precoz na obra titulada Jardín espiritual, de Pedro de Padilla, onde fai pública a súa condición de renovador do romance.
Arredor das mesmas datas, en 1585, La Galatea de Cervantes introduce un eloxio de Lope de Vega, que evidencia o seu temperán relevo no panorama literario. Xa a finais do século XVI, recóllense romances de Lope nas antoloxías.
Os autores da xeración de 1560 compuxeron os primeiros romances mouriscos con éxito, concibidos como síntese da narrativa mourisca e a épica renacentista. Esta corrente de época garda relación co auxe dos romances fronteirizos, que, compostos no século XV para narrar feitos históricos, recupéranse a finais do XVI ata o punto de configurar un xénero de moda.
Unha modalidade moi significativa na traxectoria lopesca é precisamente a mourisca, subxénero que Lope leva ao cumio, como un dos principais creadores, arredor dos anos 1585-1589.
Romancero 1

Romancero 2

Grandes escritores de romances, como Góngora e Quevedo, deixan a súa pegada no ámbito do romance pola vía da elaboración estilística. Pero Lope elixe un camiño diferente, ao non conformarse con repetir as convencións deste tipo de literatura: incorpora motivos alleos e consegue renovar o xénero, dándolle unha vital apariencia de realidade.
A súa estratexia consiste en enriquecer os afastados asuntos imaxinarios con referencias máis próximas, ata o punto de aproveitar alusións íntimas como materia lírica.
Romances mouriscos
Os romances mouriscos, protagonizados por Zaide e Gazul, e os pastorís que difundiu entre os anos 80 e 90 baixo a máscara de Belardo, constrúen unha especie de biografía sentimental novelada de Lope, mestura de vida e literatura, enfrontada co petrarquismo cortesán representado por Garcilaso polo seu compoñente emocional.
O xénero permítelle así transmitir unha determinada imaxe de si mesmo da que non poderá afastarse no futuro.
Outro dos trazos máis característicos da súa proposta consiste na introdución de deliberadas fallas de decoro, porque os personaxes se afastan dos perfís de comportamento dos nobres da tradición mourisca e fronteiriza. Xorden así motivos alleos a ela, como a violencia, os celos, a falta de discreción do amante e a súa soberbia, e tamén a figura da «malcasada».
Mesmo antes de que Lope fose coñecido como autor dramático, gozou dun considerable éxito coa historia do mouro Gazul, protagonista de diversos romances datados arredor de 1583.
Os seus romances mouriscos, nas series de Zaide e Gazul (Zaida e Filis), posúen un carácter aparentemente biográfico, aínda que o posible exhibicionismo sentimental agóchase tras a ficción épica da materia mourisca ou a morriña da pastoril. Os exemplos son numerosos, pero abonda con citar «Ensíllenme el potro rucio» ou «Mira, Zaide, que te digo».
Romanceiro pastoril
De xeito paulatino, vai irrompendo na traxectoria de Lope o romanceiro pastoril («De pechos sobre una torre», «Hortelano era Belardo»): ambas as modalidades coexistiron durante algún tempo, aínda que a mourisca acabou por desaparecer.
Nos romances pastorís, protagonizados por Belardo e sobresaíntes entre os anos 1587 e 1608, domina o ton elexíaco, é decir, os lamentos e evocacións dos pastores retirados no campo, onde se laian, cantan e lembran os seus sentimentos, en poemas máis estáticos que os mouriscos.
Abundan na literatura pastoril as queixas contra a beleza da muller, o tópico do esquecemento e a inconstancia amorosa.
Cómpre non esquecer outras modalidades do romance cultivadas por Lope: a satírica («Mil años ha que no canto») e a mitolóxica («Ardiéndose estaba Troya»), se cadra menos coñecidas pero de grande interese.
¡Pobre barquilla mía,
entre peñascos rota,
sin velas desvelada,
y entre las olas sola!
As “barquillas”
Os romances foron determinantes para dar a coñecer a mestría de Lope na lírica no comezo da súa traxectoria, pero a súa importancia non diminuiu en ulteriores momentos.
De feito, a produción romancística da última etapa de Lope é inxente: comeza con poemas insertos nas chamadas Novelas a Marcia Leonarda, maioritariamente amorosos e pastorís, que establecen unha relación de continuidade respecto aos pastorís máis temperáns, pero afástanse do seu ton autobiográfico e intensifican a introspección; continúa con La Dorotea, onde se introducen a xeito de interludio lírico, case sempre sen conexión coa trama, e no que sobresaen as catro «barquillas» citadas, no terceiro acto; e culmina no romanceiro das Rimas de Burguillos e nos tres códices autógrafos.
Mención especial merecen as «barquillas», incorporadas na narración tardía La Dorotea (1632), que demostran que Lope segue a escribir romances ao longo da súa vida: «Ay soledades tristes», «Para que no te vayas», «Pobre barquilla mía» e «Gigante cristalino».
Os catro poemas, independentes e construídos arredor do motivo central da nave procedente de Horacio, forman un ciclo coherente cuxo núcleo referencial é tráxico (a morte de Amarilis, Marta de Nevares), a modo de elexías, suxeitas á fértil imitación poética, do autor clásico citado e de Sannazaro.
O impacto das creacións lopescas pódese apreciar nos autores que imitaron as súas composicións: avanzado xa o século XVII, unha morea de escritores recibiron a influencia de romances moriscos como «Sale la estrella de Venus», un dos máis populares desde finais do XVI.