OS SONETOS

Versos de amor, conceptos esparcidos,

engendrados del alma en mis cuidados,

partos de mis sentidos abrasados,

con más dolor que libertad nacidos.

Este tipo de estrofa está presente nas diferentes etapas da literatura lopesca. Non obstante, pódense establecer algúns fitos, creativos e editoriais, que privilexian de xeito sucesivo, en termos xerais pero non exclusivos, a materia profana seria, a sagrada e a vertente paródica.

O corpus de sonetos máis temperán e significativo foi incluído no primeiro volume de Rimas: un conxunto de douscentos poemas que se imprimiu como parte de La hermosura de Angélica, en 1602. 

O devandito grupo de sonetos volve a editarse en 1604, esta vez nun volume independente de Rimas, no que esta forma métrica vai acompañada por églogas, epístolas, estancias, romances e ata sonetos de nova redacción. 

O derradeiro estadio da configuración deste corpus difúndese no ano 1609, cando as Rimas engaden a coñecida «poética» dramática titulada Arte nuevo de hacer comedias.

Aínda que o conxunto pode evocar o Canzoniere de Petrarca, o certo é que non parece existir unha vontade de darlle unha organización e un sentido unitarios: a secuencia amorosa na que sobresae a amada Lucinda —que podería referirse á actriz Micaela Luján, a quen lle dedica Jesusalén conquistada e El Peregrino en su patria—interrómpese con poemas alleos ao tema amoroso ou mesmo dirixidos a damas diferentes.

Son poemas senlleiros deste conxunto o que funciona como prólogo do poemario amoroso, «Versos de amor, conceptos esparcidos»; o soneto aniversario «Era la alegre víspera del día»; a enumeración de paradoxos relativos ao sufrimento do amante ausente «Ir y quedarse, y con quedar partirse»; a reflexión sobre a escritura de poesía amorosa contida en «Quiero escribir y el llanto no me deja»; o soneto sepulcral para a súa filla, Teodora de Urbina, «Mi bien nacido de mis propios males»; e, no chamado «ciclo dos mansos», «Suelta mi manso, mayoral extraño», «Querido manso mío, que venistes» e «Vireno, aquel mi manso regalado».

A meirande parte dos poemas sinalados son amorosos, pero non falta a materia heroica, moral, histórica, mitolóxica ou elexíaca.

Materia sagrada

 

¿Qué tengo yo que mi amistad procuras?

¿Qué interés se te sigue, Jesús mío,

que a mi puerta, cubierto de rocío,

pasas las noches del invierno escuras?

Un segundo elo no cultivo do soneto está representado polas Rimas sacras, publicadas en 1614, considerado un texto fundacional da lírica relixiosa do XVII.

Trátase doutro volume que, malia a uniformidade da súa temática sagrada, introduce a heteroxeneidade métrica: aos cen sonetos que inclúe, engádense un poema heroico en oitavas, glosas, romances, cancións petrarquistas, idilios, elexías fúnebres e mais epístolas. Desde un punto de vista temático, poden diferenciarse os sonetos introspectivos e penitenciais, marcados polo soliloquio e o coloquio, e os haxiográficos. 

O estilo está determinado pola presenza do conceptismo sacro, ata o punto de que Lope é, xunto con Góngora, un dos autores máis citados na Agudeza y arte de ingenio de Gracián, quen elixiu unha ducia de pasaxes deste poemario como exemplo de agudeza poética.

Pertencen a este ámbito o poema con reminiscencias literais de Petrarca e Garcilaso «Cuando me paro a contemplar mi estado»; o que reflicte o motivo da vida como camiño, «Pasos de mi primera edad, que fuistes»; o poema relixioso con marco pastoril «Pastor que con tus silbos amorosos»; e «¿Qué tengo yo que mi amistad procuras?», no que Lope introduce o tópico do «exclusus amator» da elexía latina, transformando a imaxe do amante latino en Cristo, e a da amada muda e hostil na do pecador.

A vertente paródica e burlesca

yo, pues Amor me manda que presuma

de la humilde prisión de tus cabellos,

poeta montañés, con ruda pluma,

Juana, celebraré tus ojos bellos,

que vale más de tu jabón la espuma

que todas ellas, y que todos ellos.

A terceira e última serie de sonetos atópase nas Rimas humanas y divinas de Tomé de Burguillos, particular «testamento» literario de Lope publicado un ano antes da súa morte, en 1634, baixo autoría do heterónimo Burguillos. 

A dobre referencia temática contida no título non se reflicte no contido do volume: so inclúe como colofón once composicións relixiosas, pero o resto dos 179 poemas son de natureza profana. Mención especial require o poema que figura co número 164, La Gatomaquia, un amplo relato épico, paródico, sen relación evidente co resto, introducido polo soneto «De doña Verecundia al licenciado Tomé de Burguillos». Unha vez máis, a adición de materiais diferentes determina a publicación dun volume tamén misceláneo.

«Rimas» 1

Portada de este libro que recopila las rimas de este autor

«Rimas» 2

Escaneado de la portada de esta obra


                                                                          

Os sonetos son, na súa meirande parte, un cancioneiro burlesco de tipo petrarquista dedicado a unha lavandera chamada Juana, de ínfima categoría social, acorde co carácter rústico e xocoso. Pero inclúe tamén composicións sobre os neogongoristas, dramaturgos novos e Pellicer, poemas de circunstancias, textos escritos «en seso», e poemas inseridos noutras esferas temáticas.

Unha parte dos poemas proceden doutras fontes ou foron reelaborados para o novo contexto editorial: cartas, Flores de poetas ilustres, o «Códice Daza» ou o «Códice Durán». Poderían estar datados maioritariamente na época da súa vellez (entre 1629 e 1634), e os máis modernos foron escritos no propio ano de 1634, antes de levar o libro á imprenta.

O recurso básico de composición neste volume tardío é a parodia, o ton paródico que tinxe todos os tópicos e tendencias da lírica barroca: petrarquistas, mitolóxicos, gongorinos.

Como é coñecido, a modalidade paródica triunfa no século XVII, empurrada polo esgotamento experimentado por moitos xéneros poéticos e polo auxe do xocoso. Lope insírese nesta tendencia de época, multiplicando os efectos burlescos e as tradicións obxecto de burla.

Unha mínima mostra permite albiscar a variedade e a extensión do propósito paródico:

  • Tres poemas iniciais, que serven de prólogo burlesco, «Los que en sonoro verso y dulce rima», «Celebró de Amarilis la hermosura» e «A ti la lira, a ti de Delfo y Delo».
  • Un poema aniversario, «Érase el mes de más hermosos días».
  • A deliciosa escena que narra un encontro coa lavandeira Juana, «Dormido Manzanares discurría».
  • As parodias mitolóxicas «Como si fuera cándida escultura» e «Como suele correr desnudo atleta».
  • A burla de tópicos da tradición amorosa, en «Juana, mi amor me tiene en tal estado».
  • A imitación de Garcilaso «Señora mía, si de vos ausente».
  • A versión burlesca da poesía de ruínas «Soberbias torres, altos edificios».
  • O xocoso diálogo entre Burguillos e a súa pluma, «–Pluma, las musas de mi genio autoras», con alusión á poesía cultista, cuxo estilo se imita con propósito paródico en «Éste, si bien sarcófago, no duro».

A selección non pode esquecer poemas serios, como «Resuelta en polvo ya, mas siempre hermosa», conmovedor soneto dedicado á amada morta; e mesmo un sentido eloxio do seu amigo Quevedo, «Para cortar la pluma en un profundo».