POESÍA MORAL

Ya no es ayer, mañana no ha llegado, 

hoy pasa y es y fue, con movimiento 

que a la muerte me lleva despeñado.

Existen algúns trazos que converten o corpus da poesía moral de Quevedo nun conxunto dos máis orixinales que se atopan no Barroco: 

  • Pola variedade dos temas abordados, que amplía os límites dunha modalidade marcada pola traxectoria do século anterior e a figura de frei Luis de León. 
  • Pola cantidade, sen parangón entre os escritores do seu tempo.
  • E, finalmente, pola influencia que exerce a literatura latina da Idade de Prata, xunto con outras fontes clásicas e sacras. 

A súa poesía moral imita modelos cultos, sobre todo latinos, e combina o neoestoicismo e o horacianismo, construíndo modelos éticos baseados no sistema cristián de virtudes e vicios.

As súas fontes fundamentais atópanse na obra de Horacio, Persio, Xuvenal, Séneca, Epicteto e algúns autores gregos, pero tamén na Biblia e a patrística. Isto explica as abundantes reminiscencias da literatura e a cultura romanas, aínda que as referencias mitolóxicas sexan escasas.

A poesía moral de Quevedo: tradición e innovación

Escaneo dunha lámina onde vemos un debuxo deste poetaRetrato de Frei Luis León, Museo Nacional del Prado.

Quevedo destaca sen grandes dificultades na poesía moral, porque non se limita a modelos tan evidentes como Horacio e consolida unha tradición significativa cuxa voz máis autorizada no Século de Ouro é frei Luis de León, a quen o propio Quevedo edita en 1631. 

A súa pioneira recuperación de autores latinos menos imitados enriquece os seus temas e o seu caudal expresivo, ao tempo que inspira unha singular ambientación romana que distingue a súa produción moral, máis intensa que a dos seus contemporáneos por calidade e número de poemas.

Como é sabido, a poesía moral constitúe unha das facetas posibles da dobre vertente da crítica dos costumes: comparte propósito coa satírica, pero, a diferenza dela, caracterízase polo estilo grave, a selección léxica e o ton admonitorio. Garda unha estreita relación cos tratados morais e políticos, así como coas sátiras lucianescas.

Desde o punto de vista da métrica, predomina neste tipo de poemas o uso do soneto e máis da silva. Resulta moi significativa a escaseza de epístolas en tercetos, que na época adoita desenvolver a materia moral, e tamén a ausencia de odas morais.

Rexistro elevado e sátira horaciana

Esta lírica moral está escrita nun rexistro elevado

Do seu estilo, cómpre salientar as metáforas personificadoras, as adxetivacións inéditas, o uso frecuente da sinécdoque e a metonimia. 

Os cultismos empregados por Quevedo son semánticos maioritariamente; no eido da sintaxe, constrúe moderados hipérbatos e complexas anástrofes.

O corpus moral de Quevedo agrúpase case por completo na antedita musa II, Polimnia, de El Parnaso Español. Esta sección, que «canta poesías morales, esto es, que descubren y manifiestan las pasiones y costumbres del hombre, procurándolas enmendar», integra un total de 110 sonetos, unha epístola e unha silva: 112 poemas que podemos considerar homoxéneos no que atinxe á súa forma e ao seu contido.

Malia que non se pode saber con exactitude qué entendía Quevedo por poesía moral, o seu editor póstumo explica os trazos peculiares destos textos, de carácter horaciano, na disertación que serve de preliminar para o Sermón estoico de censura moral e a Epístola satírica y censoria, escritos en silvas e tercetos respectivamente. 

Sinala o erudito que todos eles teñen unha materia moral, que discurre sobre «os costumes do home»; unha forma censoria, na medida en que critican «o que nos costumes é culpable»; e un obxectivo nidio, «a enmenda».

Os trazos sinalados, propios da sátira horaciana, non só singularizan aos dous largos poemas mencionados: materia, forma e finalidade coinciden coas dos sonetos da mesma musa.

1

Representación de esta musa en el bosque

2

Imagen en blanco y negro de un dibujo tosco de esta musa

Aínda que a musa moral só inclúe os 112 poemas sinalados, o certo é que unha parte significativa do corpus de silvas de Quevedo comparte trazos temáticos e estilísticos con eles: trátase de oito poemas publicados na musa VIII, Calíope, na edición de Las tres musas últimas castellanas.

Ética individual e ética política

Os poemas morais de Quevedo agrupan os seus temas arredor de dous grandes ámbitos, en función do carácter individual ou colectivo da materia tratada e os seus posibles destinatarios.

Por un lado, no eido dunha «ética individual», encádranse os textos que abordan os desexos descamiñados; a cobiza e outros vicios (hipocresía, gula, usura); a relación co medio natural; a vida retirada e a pobreza; a morte (fugacidade do tiempo, vanidade das cousas, fraxilidade do home, vida como morte). 

Polo outro, os que atinxen a unha ética que podemos cualificar como «política»; neste caso atópanse a tiranía (dexeneración da monarquía), o goberno e a xustiza, a reforma nacional, o exército e a política exterior.

A variedade mencionada non impide recoñecer algúns temas que se atopan entre os máis frecuentados por Quevedo, a consecuencia dos seus intereses ideolóxicos e da inspiración suscitada pola lectura, imitación e renovación dos modelos clásicos, dos que fai unha escolla en boa medida orixinal naquel momento histórico:

A brevidade da vida, a morte e o modo axeitado de aceptala, en poemas que se atopan entre os máis coñecidos e celebrados de Quevedo. Algún crítico chamounos «metafísicos», etiqueta xa rexeitada hoxe: «Señor don Juan, pues con la fiebre apenas», «“¡Ah de la vida!” ¿Nadie me responde?», «Fue sueño ayer, mañana será tierra», «Ven ya, miedo de fuertes y de sabios», «Miré los muros de la patria mía».

A pobreza e a vida retirada, nunha medianía produtiva intelectual e espiritualmente, vencellada co tópico da «aurea mediocritas»: «Dichoso tú que, alegre en tu cabaña», «Retirado en la paz de estos desiertos».

Invectivas contra a cobiza, cun inmediato precedente nas odas de frei Luis, pero renovadas cunha peculiar ambientación romana: «¿Ves, con el oro, áspero y pesado», «Este metal que resplandece ardiente».

As peticións inxustas aos deuses, cun claro selo clásico que denuncia as hipócritas prácticas relixiosas do seu tempo, por exemplo no soneto «Para comprar los hados más propicios».

A fraxilidade e os riscos implícitos do poder político, onde o escenario romano non agocha as advertencias para a súa época: «Si gobernar provincias y legiones», «Tú ya ¡oh ministro! afirma tu cuidado».

Quevedo, como tantos autores do Século de Ouro, explora o motivo das ruinas, en relación coa vida efémera e a futilidade dos bens materiais, como no poema «Buscas en Roma a Roma, ¡oh, peregrino!», no que consegue innovar nunha materia que semellaba estar xa esgotada. 

Aborda o tema da austeridade política na Epístola satírica y censoria, «No he de callar, por más que con el dedo», dirixida ao conde-duque de Olivares; e ofrece unha síntese de postulados estoicos no Sermón estoico de censura moral, «¡Oh corvas almas, oh facinorosos», e na canción titulada El escarmiento, «¡Oh tú, que, inadvertido, peregrinas».

Poesía relixiosa e poesía encomiástica

O relativo detemento na poesía moral, por ser a que atesoura a faceta máis orixinal, permite aínda a mención breve doutros tipos de poesía, para completar o abano da lírica quevedesca grave. Na poesía relixiosa, escribiu poemas doutrinais e encomiásticos, centrados en pasaxes das vidas de santos, a Virxen ou Deus. Neste conxunto o poemario máis significativo é o Heráclito cristiano, configurado por oracións poéticas insertas na tradición dos salmos bíblicos («Un nuevo corazón, un hombre nuevo», «Para cantar las lágrimas que lloro»); pero tamén o Poema heroico a Cristo resucitado, unha mostra destacada de épica ao divino.

Quevedo tamén escribiu poesía encomiástica, en ocasións de carácter fúnebre, por exemplo para o eloxio de poderosos, como o falecido Duque de Osuna: «Tú solo en los errores acertado», «Faltar pudo su patria al grande Osuna», «Yo vi la grande y alta jerarquía», «Tu vida fue invidiada de los ruines».  Neste grupo, a historia antiga serve como modelo e exemplo idóneo.