POESÍA SATÍRICA E BURLESCA

De un molimiento de güesos,

a duros palos y piedras,

Don Quijote de la Mancha

yace doliente y sin fuerzas.

A introdución da lírica burlesca no ámbito da lírica española culta da época débese a Góngora.

Non obstante, o legado de Quevedo consiste na ampliación notable desta parcela poética, que adquire un definitivo prestixio pola vía do diálogo cos grandes escritores gregos, latinos e mesmo italianos.

Este ámbito representa arredor do corenta por cento da lírica de Quevedo, preto de catrocentos poemas, o que explica a súa prioritaria consideración como autor satírico.

O conxunto destaca pola variedade métrica, pois escribiu letrillas, romances, jácaras, bailes e sonetos, ademais de décimas, madrigais, cancións, quintillas e redondillas.

As composicións atópanse maioritariamente en dúas das seis agrupacións da edición de 1648: a musa V, Terpsícore, que contén letrillas, jácaras e bailes; e a musa VI, Talía, na que abundan os sonetos e os romances.

Mención especial require unha extensa parodia burlesca, a composición épica titulada Poema heroico de las necedades y locuras de Orlando enamorado, inspirada no Orlando Innamorato de Boiardo, que derruba a tradición á que o modelo pertencía. Malia o seu contido, publícase na musa IX, Urania, de carácter relixioso.

A denominación coa que se identifica este apartado, «satírico-burlesca», desvela a dificultade que existe para diferenciar, en moitos dos poemas concretos, a cualidade do satírico fronte á do burlesco. 

Se ben é usual identificar no primeiro concepto un propósito de reforma, e no segundo o obxectivo único da burla e a risa, na práctica non resultan doados de distinguir. 

Os dous baséanse na comicidade que se orixina a partir dos tipos e as situacións denunciadas, sempre a través da agudeza e o rexistro coloquial. En conxunto, este tipo de poesía pretende a sátira contra tipos humanos e costumes sociais, nun estilo cómico. En todos os casos, o estilo predominante é o denominado «xocoserio», frecuente na época e propio da sátira menipea latina.

Parodias literarias e tipos sociais ridiculizados

Consonte o xénero, o rexistro é coloquial e vulgar, mentres que os recursos conceptistas máis importantes son os relacionados coa burla, en especial o grotesco e os xogos de palabras, todos eles dentro da estética da agudeza. A comicidade e o humor non exclúen senón que propician a súa relación co mundo clásico, en concreto coa sátira latina e os epigramas (os de Marcial e os da Antología griega). 

1

Imagen de la portada de este libro dedicado a la V musa

2

Ilustración de la V musa dedicada a la danza


                        

Agrupar a inxente variedade deste tipo de lírica, ou destacar algunha modalidade por riba das outras non é sinxelo.

Non obstante, entre os poemas cun ton burlesco máis acentuado, chama a atención a abundancia de textos que podemos considerar paródicos, isto é, encamiñados a destrución dunha determinada tradición ou dun modelo de prestixio. Neste ámbito son moi frecuentes as parodias de carácter literario, que poden recrear burlescamente a mitoloxía, como:

  • Na parella de sonetos «Bermejazo platero de las cumbres» e «Tras vos un alquimista va corriendo», inspirados no mito de Apolo e Dafne, e o romance «Esforzose pobre luz», no de Hero e Leandro.
  • A poesía petrarquista, «¡Qué preciosos son los dientes».
  • A lírica cultista, «Leí los rudimentos de la aurora».
  • A Biblia, «¿Queréis que suelte a Barrabás o a Cristo?»
  • A épica medieval ou renacentista e o romanceiro, «Mediodía era por filo» e «Quitándose está Medoro».
  • A literatura de cabalerías e o Quijote, «De un molimiento de güesos».
  • Diversos tópicos e motivos usuais no eido literario xorden en clave paródica, como ocorre coas descricións de túmulos, en «Yacen en esta rica sepoltura».
  • A poesía de ruínas, «Son las torres de Joray»
  • O tema da vida retirada, «Mejor me sabe en un cantón la sopa».
  • A brevidade da vida, «Lindo gusto tiene el tiempo»
  • A «miseria hominis», «La vida empieza en lágrimas y caca»
  • A inestable Fortuna, en «Fortuna, Fortunilla».

Por outra banda, tamén entre os poemas que podemos considerar burlescos, cómpre sinalar a presenza significativa de burlas dirixidas contra tipos que resultan ridiculizados por diferentes motivos:

  • Os médicos, en «La losa en sortijón pronosticada».
  • Unha bruxa, en «Esta redoma, rebosando babas».
  • Os cornudos ou maridillos, en «¿Es más cornudo el Rastro que mi agüelo» e «Cuernos hay para todos, sor Corbera».
  • Os calvos, en «Pelo fue aquí, en donde calavero», entre outros colectivos degradados.
  • Pódense lembrar tamén a evocación da visita de Alexandre Magno ao filósofo cínico Dióxenes, «En el retrete del mosto». Ou o agudo retrato conceptista da muller vella, «Viejecita, arredro vayas»

A eles engádense os poemas insertos na marxinalidade, representada por jaques e izas, por exemplo na parella de jácaras redactadas como cartas intercambiadas por Escarramán e «la Méndez», en arremedo do xénero epistolar: «Ya está guardado en la trena» e «Con un menino del padre».

Finalmente, pódese identificar a acusada tendencia a escribir sátiras que versan sobre todo tipo de abusos e inxustizas

Como Góngora, Quevedo escribe numerosas letrillas satíricas que, seguindo o modelo da sátira de estados e oficios, propoñen un desfile de personaxes denunciados e enfrontan en moitos casos as esencias coas apariencias, nun intento de desenmascarar a mentira e a hipocrisía. 

Así ocorre nos poemas «Toda esta vida es hurtar», «Pues amarga la verdad», «Yo, que nunca sé callar» e a célebre «Madre, yo al oro me humillo», sobre o poder crecente do diñeiro na sociedade do século XVII.

Unha manchea de romances diversos completan o repertorio, denunciando os vicios e as miserias cortesás, como «A la Corte vas, Perico».

Un universo ilimitado de tipos deostados. Un catálogo infinito de agudezas.