POESÍA AMOROSA

Llama que a la inmortal vida trasciende, 

ni teme con el cuerpo sepultura, 

ni el tiempo la marchita ni la ofende.

A lírica erótica quevedesca está integrada por preto de 200 poemas amorosos. Deles, 133 proceden da musa IV, Erato, que a edición póstuma do Parnaso español de 1648 organizou en dúas seccións:

  • A primeira, dedicada a múltiples amadas, comprende setenta e seis poemas, entre sonetos, madrigais, cancións, idilios, quintillas, redondillas e romances; 
  • A segunda, titulada Canta sola a Lisi, ambigua evocación dun cancioneiro petrarquista dirixida a unha única muller, contén cincuenta e seis, entre sonetos, madrigais e idilios. 

Outros foron incluídos na musa VII, Euterpe, a primeira de Las tres musas últimas castellanas, de 1670. A este corpus hai que engadir aínda as silvas de tema amoroso da musa VIII, Calíope

Dibuxo conceptual con liñas de guía sobre as musas.

 Ilustración Las Musas

Pódese falar, polo tanto, da relativa amplitude da produción erótica, en comparación coa de Góngora: o manuscrito «Chacón» inclúe 48 sonetos amorosos, fronte aos 120 de Quevedo.

Quevedo non o ten doado para destacar no terreo da lírica amorosa. O contexto non resulta favorable, porque os precedentes teñen gran riqueza e notable calidade: 

A vasta tradición previa e a competencia directa de autores do seu campo literario, en particular poetas tan recoñecidos como Lope e Góngora, obrígano a indagar en direccións diversas para tecer unha proposta propia, baseada nunha combinación persoal que lle permite evitar a simple repetición

Acode a unha rica variedade de fontes, superior á dos seus competidores no eido da poesía. Cun acusado eclecticismo, combina tradicións, tópicos e estilos: 

  • A lírica cortesá, de cancioneiro e o amor cortés. 
  • O neoplatonismo, a través de tratados filográficos como os de Leon Hebreo e Marsilio Ficino.
  • Petrarca e os petrarquistas (Tasso, Marino, Bembo ou Groto, e Boscán, Garcilaso, Herrera e De la Torre).
  • A elexía amorosa latina de Tibulo, Propercio e Ovidio.
  • A antoloxía grega e Anacreonte.

A renovación da poesía amorosa en Quevedo: tradición e orixinalidade

Enfrontado á decadencia da principal tradición amorosa occidental, aqueixada dun irreparable esgotamento expresivo, Quevedo foxe da simple imitación de Petrarca e de poetas petrarquistas tardíos, ampliando de xeito inusitado os reiterados camiños temáticos e estilísticos da corrente italianizante dominante en Europa desde o Renacemento.

Existen poemas nos que predomina o cancioneiril, o neoplatónico ou o petrarquista, pero a usual mistura de trazos de orixe diversa fai case imposible a estrita delimitación. 

Quevedo opta por manexar tódolos modelos ao seu alcance, algúns nunha iniciativa pioneira, sen aceptar unha dependencia plena de ningún deles. Incorpora así como motivo de inspiración o legado dos poetas gregos, as odas anacreónticas, os elexíacos latinos, os autores cancioneirís, a lírica bucólica e a poesía garcilasista. 

Este procedemento de imitación composta combínase cun peculiar sistema expresivo persoal, construído de acordo coas pautas da común estética contemporánea da agudeza, na que os ecos da parodia e a burla, o ton moral e a omnipresenza da morte, así como un descritivismo en aberta competencia con Góngora constitúen algúns dos seus descubrimentos máis persoais.

Lendo a súa poesía amorosa, só cómpre recoñecer a orixinalidade de Quevedo como poeta amoroso, a súa deliberada renovación da tradición, que se aprecia en certas estratexias primordiais:

  • A intensificación gongorina do descritivismo aplicado á natureza, eludindo o sentimento da voz poética e a homenaxe á beleza feminina.
  • A hipérbole do amor máis aló da morte do amante, en directa oposición a Petrarca.
  • A introdución de léxico e imaxes morais insertas nun tema amoroso, ás veces disfrazado ata os derradeiros compases do poema.
  • O ton paródico que tinxe motivos, tópicos e pensamentos da tradición amorosa, que só acepta ocasionalmente.

 A coherencia destas canles, latentes na súa literatura amorosa, só se aprecia con rotundidade se esquecemos o verso ou o poema concreto, nos seus detalles, para abranguer o conxunto e os seus posibles propósitos.

1

Ilustración de la musa Erato en el bosque

2

Obra que trata sobre la musa de la lírica coral


                                                 

Escepticismo e parodia na lírica amorosa de Quevedo

Soto de Rojas constrúe un cancioneiro á maneira petrarquista, Desengaño de amor en rimas, arredor dunha amada chamada Fénix, en 1623. 

Lope de Vega leva á imprenta un peculiar poemario paródico dedicado a Juana, lavandeira do río Manzanares, protagonista dunha burlesca (e tenue) historia de amor co licenciado Tomé de Burguillos, xenial heterónimo das Rimas de 1634.

Quevedo dedica parcialmente a unha Lisi o seu complexo corpus erótico serio, síntese e peche das principais tradicións amorosas, pero inserta nel o xerme da destrución paródica, con chiscadelas ao antipetrarquismo e un recendo de incredulidade que fai cambalear os postulados da filosofía neoplatónica.

Cadro onde podemos vela tumbada xunto a un bebé.

Retrato da musa Erato

A musa Erato de Quevedo, en particular a súa primeira sección, socava a herdanza recibida, con grupos de composicións que suxiren o escepticismo e a burla que tinxen o conxunto:

  • Poemas que promoven unha interpretación paródico-burlesca de elementos centrais da tradición, como a figura mitolóxica do deus Amor, a importancia dos ollos para a corrente neoplatónica ou o amor por unha única muller. 
  • Os consagrados ao carpe diem, enfocados cara unha vertente moral que se converte en satírica, alentada pola lírica latina de Horacio. 
  • Textos nos que se agochan a materia moral e a morte, entretecidas nun tema amoroso, ou viceversa, unha materia amorosa sobrevida nun poema meditativo-moral. 
  • Os que incorren nun gongorismo descritivo, exacerbado cunha adxectivación e unha exploración semántica que semellan desafiar ao propio «archipoeta de Córdoba» (en expresión de Cascales), con evidente propósito de superación. 

Os trazos anteditos aprécianse de modo paradigmático na primeira sección da cuarta musa do Parnaso quevedesco, cuxos poemas teñen menos sona que os da segunda, Canta sola a Lisi, pero non menor calidade.

Un rápido repaso dalgúns poemas, incluídos nas dúas seccións de Erato e noutras partes da edición póstuma, fai patente a súa inusual riqueza de aproximacións ao sentimento amoroso:

«Fuego a quien tanto mar ha respetado»

O soneto inicial do poemario, no que fai unha apropiación persoal da tradición neoplatónica.

«Alma es del mundo amor; Amor es mente»

Imitación de Torquato Tasso, que comeza dun xeito grandilocuente para deslizarse logo cara a unha trivialización burlona do sentimento amoroso, sobre o que amosa unha posición irónica e escéptica.

«La mocedad del año, la ambiciosa»

 É un exemplo de intensificación dos elementos descritivos da natureza, nunha revitalización do tópico do carpe diem, recreado cunha simbiose de materia amorosa, moral e satírica.

«Torcido, desigual, blando y sonoro»

A voz poética diríxese a un regato. Fronte ás descricións de Petrarca, concisas e convencionais, Quevedo amosa un luxo descritivo da natureza relacionado co colorismo e as imaxes de Góngora: a emulación do gongorismo entretécese co petrarquismo.

«Diez años de mi vida se ha llevado»

É unha mostra de soneto «aniversario», que marca o curso temporal da historia amorosa en Canta sola a Lisi, evocando o Canzoniere aínda que sen o relevo estrutural do recurso petrarquista.

«Cerrar podrá mis ojos la postrera»

Cualificado como o poema de amor máis fermoso da literatura española, reflicte un dos tópicos máis explotados por Quevedo: o amante segue amando logo de morrer, fronte a Petrarca, quen  conserva o sentimento pola muller morta. O motivo perfílase nos elexíacos latinos, Petrarca apúntao levemente, e Groto albíscao con matices.

«¿Qué tienes que contar, reloj molesto»

Unha silva dirixida a un obxecto simbólico, o reloxo de area, é un poema descritivo que ensaia na poesía amorosa vías non transitadas por outros autores españoles: garda relación cos poemas morais de inspiración senequista sobre a brevidade da existencia, a través dun léxico e un ton moral, admonitorio.

«A vosotras estrellas»

É un himno inspirado parcialmente en Marino, que contén unha prolixa e orixinal descrición da noite, das estrelas no ceo. O diálogo do amante con elas, cómplices do seu sentimento, demanda a súa intercesión diante da amada a prol do seu amor.